Nieuws

De fraaie korenmolen ‘De Eendragt’ van Eanjum – eigendom van de Stichting Monumenten-behoud Noardeast-Fryslân – is al sinds 1889 beeldbepalend onderdeel van het dorpsaanzicht. De molenwieken maken nog vrijwel elke zaterdag hun rondjes, dankzij een hecht team molenaars, dat daar verantwoordelijk voor is.

Molenpassie

Voorzitter Henk van der Veen van de Stichting kon zaterdag 15 maart, net voordat het nieuwe toeristen- en molenseizoen begint, de sleutel van de molen en een molenaarsreglement overhandigen aan de onlangs geslaagde molenaar Jan Pieter Visser uit Ie.

Jan Pieter was als kind al gek van molens en toen hij een jaar of twaalf was, fietste hij elke zaterdag van Ie naar Eanjum, waar hij van harte welkom was bij ‘zijn derde en vierde pake’ Jan Wüst en Henk Kingma en molenaar Auke Bijlsma van de Eanjumer molenaarsploeg. Zo langzamerhand mocht en kon hij zelf dingen doen – de roedeketting losmaken of de zoldervloer vegen – pas veel later echte handelingen als smeren, kruien of zelfs zeilen opleggen. De ervaren molenaars kenden hun verantwoordelijkheid, maar zagen ook de passie bij de jonge Jan Pieter.

Windlust

Zijn opleiding als molenaar kreeg hij bij leermeester Marco Hiemstra van het Gild Fryske Mounders op korenmolen ‘Windlust’ in Burum. Een paar jaar lang volgde hij op zaterdagmorgen de lessen over het praktisch bedienen van een windmolen, de onderdelen en werking van de molen en het ‘kijken in het weer’, maar veel wist hij allang... ’s Middags was hij dan weer bij zijn maten op de molen in Eanjum te vinden.

Toekomst in de molenwereld

Jan Pieter Visser hoopt dat zijn toekomst in de molenwereld ligt. Hij beleeft er heel veel plezier aan en is nu hele dagen bezig met waar hij als jongetje al zo vol van zat: windmolens! Momenteel volgt hij namelijk een opleiding tot molenmaker bij De Molenmakers in Tzummarum, die overigens ook het onderhoud voor de Stichting Monumentenbehoud verrichten op de Eanjumer molen.

Er blijft volgens Jan Pieter altijd onderhoud aan molens nodig en hij denkt dat daarvoor voldoende middelen en subsidies beschikbaar blijven. Molens vormen een belangrijk stuk historie van Nederland en ook in toeristisch opzicht zijn molens trekkers: ze zijn fraaie bakens in ons landschap.

De Stichting is blij met de verjonging: enige tijd geleden overleed vaste molenaar Jan Wüst en Henk Kingma heeft ondertussen de respectabele leeftijd van 82 jaar bereikt.

Visie

Door het behalen van zijn felbegeerde molenaarsdiploma bij het Gild Fryske Mounders is Jan Pieter nu eindelijk zelfstandig molenaar en hij heeft grote plannen voor de toekomst. Ook met de Eanjumer molen – nu een museummolen die alleen ‘voor de Prins’ kan draaien – heeft hij een duidelijke visie: ooit hoopt hij dat ‘De Eendragt’ uit 1889 de zelfzwichting terugkrijgt en weer maalvaardig wordt, zodat er weer meel gemalen en verkocht kan worden! Daar moet wel het nodige voor gebeuren en daarbij kan de jonge molenmaker zich heerlijk uitleven.

De stoere poldermolen onder Hantum – eigendom van de Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân – is onlangs van een nieuwe jas en schroef voorzien. In 2023 werden de molenromp en kap opnieuw met riet gedekt en kreeg de poldermolen een nieuwe houten vijzel, waarmee water opgemalen kan worden. Bovendien werd het gevlucht (de wieken) en alle houtwerk geschilderd, waardoor de Hantumermolen er weer prachtig en – nog belangrijker – maalvaardig bijstaat. Daarvoor zijn echter wel (vrijwillige) molenaars nodig...

Nieuwe generatie molenaars

Voorzitter Henk van der Veen van de Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân was dan ook zeer verheugd dat hij op zaterdag 23 november – bij een gure zuiderwind – de sleutel van de Hantumermûne en een molenaarsreglement kon overhandigen aan de net geslaagde molenaar Marco Kraal uit Hantum. Voor ‘molenaarsvrouw’ Sylvia Visser was er een mooie bos bloemen. Marco en Sylvia vierden in augustus nog hun huwelijksfeest op het molenerf bij de Hantumermûne.

Marco kreeg zijn opleiding bij leermeester Sije Hoekstra van het Gild Fryske Mounders op korenmolen ‘De Hoop’ in Holwert en poldermolen ‘De Phenix’ in Marrum. Zo’n twee jaar lang volgde hij elke zaterdagmorgen de lessen over het praktisch bedienen van een windmolen, de onderdelen en werking van de molen en het ‘kijken in het weer’. Met Marco krijgt de Hantumermolen een molenaar uit een nieuwe generatie jonge molenaars. Dat biedt perspectief voor de toekomst, want er zijn nog steeds meer vrijwilligers nodig om alle Friese molens te laten draaien en daarmee te behouden.

Zelfstandige ‘mûnder’

Van bij de feestelijke bijeenkomst werden opnames gemaakt door een cameraman van Omrop Fryslân. Nadat Marco Kraal van stichtingsvoorzitter Henk van der Veen de sleutel had gekregen, was er koffie en oranjekoek voor de aanwezigen en liet de nieuwe molenaar ‘zijn’ molen de eerste rondjes malen als zelfstandige ‘mûnder’ en werd het eerste water uitgemalen door de ‘útskoat’.

Voorheen was de Hantumermûne het domein van Oane Visser – ‘Oane Pypke’ – uit De Lytse Jouwer, later opgevolgd door vrijwillig-molenaar Marijn van Tilburg uit Dokkum. Met Marco Kraal heeft de poldermolen weer een molenaar uit het eigen dorp Hantum. Belangstellenden en potentiële leerlingen zijn van harte welkom op de Hantumermûne, als er natuurlijk voldoende wind is en de molenwieken vrolijk hun rondes kunnen maken!

Pilot Fryslân Ferbynt tige slagge op de Ropta mûne mei ús frijwillige mûnders en deputearre Sijbe Knol.

https://www.rtvnof.nl/video-vrijwilligers-roptamolen-beloond-tijdens-fryslan-ferbynt/

De restauratie van poldermolen ‘De Gans’ bij Iezumasyl is klaar. Voor de meivakantie werd de houten vijzel of schroef door molenmakers van Jellema uit Burdaard terug getakeld in de schroefbak. Na ruim twee jaar stilstand kan deze kleine poldermolen binnenkort weer doen, waar hij in 1850 voor gebouwd werd: water uit de Guozzepolder malen.

Dit fraaie, bescheiden poldermolentje bij Iezumasyl is eigendom van de Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân en heeft gedwongen meer dan twee jaar stilgestaan: de vijzel was verrot en de houten schoepen braken van de as. In de werkplaats van Jellema in Burdaard werd niet alleen een nieuwe vijzel, maar ook een nieuwe schroefbak met krooshek gemaakt. De molenromp en kap en het gevlucht (de wieken) en alle houtwerk worden binnenkort nog geschilderd. Werkzaamheden en onderhoud waar niet alleen veel arbeidsuren, maar ook de nodige kosten aan vastzitten. Gelukkig is De Gans een Rijksmonument, zodat een groot deel van dat geld – in totaal zo’n € 65.000 – bijgedragen wordt door het rijk, de Provinsje Fryslân en de gemeente Noardeast-Fryslân. Het overige deel van de kosten – nog zo’n 35 % – werd door de Stichting bijeengezocht bij stichtingen en fondsen.

Zo kreeg het stichtingsbestuur een bijdrage van de Meindersma-Sybenga Stichting, het Dr. Hendrik Muller fonds, de Stichting TBI Fundatie, de Van Heloma Stichting, de Stichting Bouwcultuurfonds Friesland en natuurlijk het Molenfonds van De Hollandsche Molen, waardoor ‘De Gans’ er nu weer prachtig en – nog belangrijker – maalvaardig bij staat.

De Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân heeft naast deze molen nog zes molens en 28 kerktorens in bezit. De stichting zorgt voor het beheer en behoud van deze 35 objecten en zet zich ervoor in de monumenten onder de aandacht van de samenleving te brengen. Poldermolen ‘De Gans’ wil de stichting graag toegankelijker maken voor het (langsfietsende) publiek door een bruggetje over de sloot langs de weg bij de molen aan te brengen.

‘De Gans’ wordt bemalen door vrijwillig-molenaar Jan van Vulpen uit Oostmahorn en als de molenwieken straks weer hun rondes maken, bent u van harte welkom om een kijkje te nemen.

Zie dit artikel over de hervormde kerk te Wânswert van RTVNOF.

Groot onderhoud voor drie kerktorens Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân

Drie monumentale kerktorens in Holwert, Nijewier en Wierum hebben kortgeleden een grote onderhoudsbeurt ondergaan. Bestuursleden van de stichting die de torens in beheer heeft, brachten een bezoek op grote hoogte.

In Nijewier betrof dat het herstel van de leibedekking van de torenspits. In Holwert werd het metselwerk grondig gerenoveerd. In Wierum was er onderhoud aan de vloer in de toren nodig. Het gaat om regulier onderhoud, dat eens in de zes jaar plaatsvindt voor de 28 kerktorens en 7 molens die in bezit zijn van de Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân. Technisch adviseur van gemeente Noardeast-Fryslân Marco Feenstra ondersteunt de stichting. Tevens wordt voor de werkzaamheden hulp ingeroepen van onafhankelijk adviseur Willem de Graaf, die rapporteert over de werkzaamheden die zijn verricht.

Nijewier

Bovenop de steiger in Nijewier werd een probleem geconstateerd dat “eigenlijk voor alle kerktorens in het bezit van de stichting geldt”, aldus Willem de Graaf. Het gaat om lekkage, die ontstaat door de zuidwestenwind die hier hardnekkig kan waaien. “De wind in combinatie met een bui, zorgt voor grote druk op de toren op hoogte, wat snel lekkage veroorzaakt”, legt hij uit. Zijn advies is het vervangen of herstellen van kapotte leien, en het afdichten van de loden hoekafdekking.

Wierum

De kerktoren van Wierum stond niet in de steigers, maar werd van binnenuit bekeken en beklommen. De toren is meer dan 1000 jaar oud en opgebouwd uit tufsteen uit Duitsland. De Graaf: “In de Middeleeuwen kon men hier zelf nog geen steen bakken. Pas rond het jaar 1100 leerden we het hier zelf te doen. Toen raakte het Duitse tufsteen uit de gratie omdat het goedkoper was zelf steen te bakken.”

Holwert

In Holwert was bouwbedrijf Van der Werff restauratiewerk aan het uitvoeren tijdens het bezoek van de stichting. Details in het werk konden op deze manier worden bekeken en besproken. “We vinden het wel een beetje een eer om bij te dragen aan het onderhoud van dit monument”, aldus Doede van der Werff. “In de honderden jaren dat deze toren bestaat zijn er ons veel voorgegaan. Over een tijd nemen anderen het weer van ons over. Dat wij hem al voor de derde keer in de steigers hebben, is bijzonder.”

De torens zijn eigendom van de Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân. Naast deze drie torens heeft de stichting nog 25 kerktorens en 7 molens in bezit. De stichting zorgt voor het beheer en behoud van de 35 objecten, en zet zich ervoor in de monumenten onder de aandacht van de samenleving te brengen.

Klik hier om de routekaart te bekijken.

Een groot deel van die molens en kerktorens in de gemeente Noardeast-Fryslân is eigendom van en wordt beheerd door de Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân (voorheen Dongeradeel). Deze stichting is dit jaar 30 jaar jong.

Monumentenbehoud

Bij alle molens en kerktorens vond en vindt regelmatig groot onderhoud plaats en worden restauraties uitgevoerd. Zo blijven de monumenten van de stichting er in volle glorie bijstaan! De stichting wil de monumenten echter ook graag onder de aandacht van een zo groot mogelijk publiek brengen. Zo zijn er lesbrieven voor het basis- en voortgezet onderwijs geschreven, participeert de stichting regelmatig in de jaarlijkse Open Monumentendagen en was men betrokken bij het landelijk pilotproject ‘Sprinklers in Molens’. En of het nu gaat om het draaiend houden van de molens of het bestuurswerk, het zijn vrijwel allemaal vrijwilligers die zich hiervoor inzetten.

Alternatieve Open Monumentendag

Op zaterdag 7 oktober organiseerde de stichting een alternatieve Open Monumentendag in de gemeente Noardeast-Fryslân: bijna alle kerktorens/ kerken en molens in voormalig Dongeradeel en een deel van Ferwerderadiel waren toen geopend en er vonden overal rondleidingen, lezingen en theateruitvoeringen plaats. De ‘normale’ Open Monumentendag vielen dit jaar namelijk begin september samen met de Admiraliteitsdagen en konden toen in Dokkum niet doorgaan.

Je had beroepsmolenaars en je hebt vrijwillige-molenaars. De eerste categorie verdiende zijn brood met behulp van de windmolen en toen dat oude ambacht langzaam maar zeker verdween, kwam een nieuw soort molenaar naar voren, die op vrijwillige basis en uit liefde voor die fascinerende wiekendragers molens ging bedienen en vooral in stand probeert te houden. Jan Wüst was zo’n vrijwillig-molenaar van het eerste uur; van jongs af aan gefascineerd door molens en (draai)orgels.

Spelenderwijs

Jan werd geboren op 11 augustus 1942 in het gezin van de Dokkumer klompenmaker en koopman Clemens Christiaan Wüst en Liesbeth Covers. Hun huis stond niet ver van de molens ‘De Hoop’ en ‘Zeldenrust’ in de Dokkumer binnenstad. “Die draaiende molen boeide mij vanaf het begin, maar we mochten er nog niet in, totdat we een jaar een jaar of zes waren, toen werd het al wat beter’, vertelde Jan mij nog vorig jaar, tijdens een interview voor het Groot Fries Molenboekdeel 2. De Broekema’s hadden direct in de gaten dat die kleine Jan veel plezier beleefde aan hun molen. Popke Broekema legde uit hoe de molen werkte en zei dan: “Kyk, nou gebeurt er dit en at ik dàt skúfke opendoën, dan mut er dàt earst wear leegmale ... en dan mocht Jan zo’n schuif bedienen en dat scheelde de molenaar weer een trap oplopen. Zo leerde hij spelenderwijs de molen kennen.

Op school ontmoette hij Henk Kingma uit Easternijtsjerk, die net als hem gek op molens was. De jongens waren altijd bij de molens te vinden en jaren later wist Jan nog zeer gedetailleerd te vertellen over alle verbouwingen en aanpassingen aan de Dokkumer molens door de jaren heen. Ook bij molenaar Van Tilburg op de Vleesmarkt kwam hij veel over de vloer. Later werd Jan orgelbouwer en kon hij van hout de mooiste molenmodellen bouwen.

We kinne moalenaars wurde!

In de jaren 70 stond in de krant dat vrijwillige molenaars les konden krijgen en dat bracht Jan op een idee: ‘Toen hew ik teugen myn skoalkameraad Henk Kingma seid: Henk, we hè nou de kâns; we kinne nou moalenaars wurde!’ Beroepsmolenaars Goffe Brouwer uit Eanjum en Joannes van Tilburg uit Dokkum voelden er wel voor om ‘nieuwe’ molenaars op te leiden. Vanaf toen werd er op de molens in Eanjum en Holwert lesgegeven.

Op 18 december 1976 was het eerste molenaarsexamen van het Gild Fryske Mounders en slaagden Jan en Henk als eerste vrijwillige molenaars van Friesland; in december 2016 hebben we in de molen van Eanjum uitgebreid bij hun 40-jarig jubileum stil gestaan. Vanaf 1993 was Jan namelijk vrijwillig molenaar bij de Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel (nu opgegaan in Noardeast-Fryslân). Elke woensdagmiddag en zaterdag (!) reisde hij vanuit zijn woonplaats Leeuwarden met de bus naar Eanjum om daar de molen te laten malen. Ook op de andere molens in Noardeast-Fryslân en onze molenaarsavonden was hij een graag geziene gast, die altijd wel een mooi verhaal of bijzondere anekdote te vertellen had.

De wiekendragers in Noardeast-Fryslân stonden begin mei dan ook allemaal een week in de rouwstand, want een goede molenvriend, Jan Wüst, is niet meer; overleden op – alsof het zo moest zijn – Nationale Molendag! We zullen voortaan op elke molendag even aan hem denken en wensen de familie Wüst veel sterkte met dit verlies.

Warner B. Banga

De Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân, die 28 kerktorens en zeven windmolens bezit en beheert in Noardeast-Fryslân (in voormalig Dongeradeel en Ferwerderadiel) bestaat dit jaar 30 jaar. Dat wil men niet ongemerkt voorbij laten gaan en daarom wil het stichtingsbestuur dit jaar haar monumenten onder de aandacht van het publiek brengen.

Dendro-onderzoek De Hoop Holwert

Een van die prachtige, monumentale bouwwerken is de koren- en pelmolen ‘De Hoop’ in Holwert. Over de historie van de korenmolen, waarvan de voorganger al aan het begin van de 15e eeuw bij Holwert stond, is veel bekend, maar waren ook de nodige vragen. Is van andere molens meestal wel een exact bouwjaar bekend en zelfs op de molen zichtbaar aangebracht, zoals bij molen ‘De Hoop’ in Dokkum (1849) of ‘De Eendragt’ in Eanjum (1889); in Holwert tast men daarover in het duister. Desondanks was het vermoeden dat de Holwerter molen wel eens de oudste van Noardeast-Fryslân kon zijn.

Om daar bewijzen voor te krijgen, werd door bestuur en molenaar Sije Hoekstra de hulp ingeroepen van Paul Borghaerts, die het molenachtkant dendrochronologisch onderzocht. Daarbij worden houtmonsters naar het hart van de dikke balken en stijlen van het molenachtkant geboord. Door de jaarringen van de boorkernen één voor één nauwkeurig in te meten en de meetreeksen met zogenaamde kalenders in een database te vergelijken, kan Borghaerts niet alleen tot op het jaar het kapmoment, maar ook exact het gebied waar de bomen geveld werden bepalen.

Boven- en onder-achtkant

De Holwerter molen had een voorganger, een zogenaamde standerdmolen met een hoogte van zo’n twaalf meter. Deze rogmolen was ingericht voor het malen van rogge en tarwe voor het dorp Holwert en de adellijke state Hania. Halverwege de achttiende eeuw moet deze molen vervangen en vernieuwd zijn, want de huidige molen is een zogenaamde stellingmolen, met een onderstuk en een boven-achtkant. Bijzonder is dat het boven-achtkant duidelijk binnen het onder-achtkant staat en niet in één stuk doorloopt. In beide achtkanten werd dus geboord om duidelijkheid te krijgen over de ouderdom. Het vermoeden bestond namelijk dat een tweede molen in Holwert, een pelmolen waar gerst gepeld werd tot gort en die halverwege de achttiende eeuw werd afgebroken, daarna werd ‘hergebruikt’ voor het vernieuwen van de andere Holwerter molen ‘De Hoop’.

Grenen, gekapt in 1743 in Estland

De in spanning afgewachte uitslagen van de dendrochronologische boringen wezen echter uit dat de balken van het boven-achtkant bestaan uit grenenhout afkomstig van de regio Narva-Pleskou dat in het jaar 1743 werd gekapt in Estland. Het achtkant moet daarom in de periode 1744 tot 1746 gebouwd zijn, want het kostbare hout werd destijds binnen enkele jaren gezaagd en gebruikt. In die periode was Hiske Jans, de weduwe van Jan Sijverts, ‘molenaarske’ van de Holwerter molen, die zij samen met haar zoon Sijvert Jans en een aantal knechten bemaalde. Een forse investering dus voor de weduwe, waarvoor zij waarschijnlijk een aantal leningen afsloot bij boeren en dorpsgenoten. Het kapjaartal sluit dus uit dat het achtkant van de pelmolen werd hergebruikt bij ‘De Hoop’, want die pelmolen was tot 1751 nog volop in bedrijf. De bewijzen daarvoor zijn terug te vinden in de belastingkohieren van de grietenij Westdongeradeel.

Dennen, gekapt in 1810 in Polen

De uitslagen van het onder-achtkant roepen echter meer nieuwe vragen op dan dat ze antwoorden geven! Het onderstuk is geheel gebouwd van Abies Alba, dennenhout, dat in 1810 gekapt werd in Polen. Ook de grenenhouten koningspil van de molen is uit die periode. Volgens onderzoeker Paul Borghaerts heeft deze bijzondere houtkeuze te maken met de Napoleontische oorlogen destijds, waardoor de handel in hout en andere producten bemoeilijkt werd. Tijdens de Franse Tijd werd er tussendoor wel wat op het Balticum gehandeld, maar niet veel. Uit die periode heeft Paul Borghaerts een aantal boerderijen onderzocht, die werden gebouwd met lokaal eikenhout. Borghaerts, die duizenden boringen verrichtte in Noord-Nederland en vooral Fryslân, is dennenhout nog nooit tegengekomen in zware houtconstructies. Er is er verder maar één constructie van dennenhout bekend van een veel jongere stolp in Noord-Holland. Dit is dus de oudste constructie met dennenhout die bekend is in Nederland. Een buitengewone ontdekking!

Oudste molen van Noardeast-Fryslân

Na het kappen van het dennenhout in het jaar 1810, moet het onder-achtkant tussen 1811 en 1813 in de periode van de Franse overheersing gebouwd zijn. Onder de stelling van de molen werd toen een vierkante schuur met een puntdak aangebracht. Door het nieuwe onderzoek is bevestigd dat Holwert veruit de oudste molen van Noardeast-Fryslân heeft, zelfs als we alleen naar het onder-achtkant kijken. Werd er net als bij de Roptamolen bij Metslawier in 1743 in Holwert eerst een grondzeiler – een achtkante molen zonder onderbouw – opgericht, toen de molen daar in het veld ten zuidwesten van het dorp een prima windvang had? Later in het begin van de 19^e eeuw, toen de molenaar behoefte aan meer opslagruimte had, liet hij zijn molen demonteren – de achtkanten zitten met houten pennen in elkaar – en een nieuw onder achtkant bouwen, met twee lagen opslagruimte en een pelwerk. We weten dat dit bij meer molens zo gegaan is, maar het boven-achtkant kan toen in 1810 ook van elders gehaald zijn. Deskundigen geven echter aan dat het boven-achtkant uit 1743 daar eigenlijk nog ‘te jong’ voor was.

‘De Hoop’ was in die periode eigendom van molenaar Luitjen Jans, die in 1811 vanzelfsprekend de achternaam Van der Meulen aannam. Hij kwam uit Pieterburen en was getrouwd met Niekse Reintjes Kadijk. Toen Luitjen Jans in 1826 overleed, moest er enige jaren later een inventaris van alle bezittingen – ‘voordelig en nadelig’ - opgemaakt worden, waaruit verschillende grote leningen en reparaties aan de molen naar voren komen. Advertenties uit 1839 bevestigen dat ‘in de laatste jaren, vooral de gaande Werken, veel verbeterd’ werden. Opnieuw was toen een ‘molenaarske’ de baas op de Holwerter molen.

Verbouwing rond 1918

Het is bekend dat de schuur onder de stelling later erg lekte. Dennenhout kan echter heel slecht tegen water en vocht en dat verklaart waarom het onder-achtkant, dat op kadasterkaarten een vierkante vorm had, rond 1918 ingrijpend verbouwd werd, waarbij het achtkant is betimmerd met planken, zoals het er nu nog bijstaat. Ook werden stukken verrot hout in de achtkantstijlen en korbelen vervangen; die lassen in de balken zijn jong en moeilijk dateerbaar, maar zonder twijfel een reparatie van toen de onderschuur wegens de lekkage werd weggebroken.  

De koningsspil van het gaande werk is van grenenhout uit Polen, langs de bovenloop van de Oder. Het eindjaar (de buitenste jaarringen zijn weg) is 1796. Er zullen niet heel veel jaarringen ontbreken, waardoor de kans groot is dat de spil gelijk met de bouw van de onderbouw in 1811-1813 is aangebracht.

Historisch onderzoek

Door historisch onderzoek van ‘sneupers’ Reinder Tolsma, Piet de Haan en Warner B. Banga van de Historische Vereniging Noordoost-Friesland en adviezen van molendeskundigen Frank Terpstra en Jaap Tiedema konden de nieuwe dendrochronologische gegevens aan de reeds bekende historische feiten en personen gekoppeld worden en is er weer een stukje van de geschiedenis van de Holwerter korenmolen duidelijk geworden. Maar er zijn ook nieuwe vragen: Waarom staat het boven-achtkant binnen het onder-achtkant en waarom en hoe werd het onderstuk destijds (met dennenhout!) vervangen? Sommige vragen zullen echter wel voor altijd in het achtkant van de molen verborgen blijven...

De Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân hoopt met dergelijke onderzoeken haar monumenten in de belangstelling van het publiek te brengen en is bezig met de organisatie van een Alternatieve Monumenten Dag aan het eind van dit jubileumjaar, waarbij al haar monumenten worden opengesteld voor het publiek. Wordt vervolgd; we zijn nog maar 30 jaar jong en net begonnen dus.

Zie dit artikel over molen De Hoop van Omrop Fryslân.

Vanaf 1 april (geen grap) zullen de molens in Dokkum van onze Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân weer elke zaterdagmiddag geopend zijn. Ook de molens in Eanjum, Holwert en Hantum malen - als het voldoende waait - op zaterdagmiddag. De Roptamolen in Metslawier draait vaak op maandagmiddag.

De afgelopen weken was er steeds een stevige maalwind en kon een mooie partij haver door molenaar Marijn van Tilburg op de Zeldenrust geplet worden. Boer Jan Drost uit Blije was bereid om speciaal voor deze opening van het molenseizoen met paard-en-wagen naar Dokkum te komen om zijn geplette haver op te halen. Net zoals dat decennialang gebeurde bij korenmolens in Noardeast-Fryslân. Een prachtig déjà vu ook voor Geert Lubach uit Dokkum, die 72 jaar geleden al eens naast de molenaarsknecht Henk Wiersma op de bok zat en nu naast boer Jan Drost mocht plaatsnemen. 

Vanaf nu is de Zeldenrust dus weer elke zaterdagmiddag te bezoeken als hij draait en hopelijk kan molen De Hoop daar nog voor de zomervakantie bij aansluiten als de nieuw bestelde molenroede klaar is.

Molenaar Marijn van Tilburg aan het woord voor Omrop Fryslân over de restauratie van De Hantumermolen. Hierbij de link naar het nieuwsbericht op Omrop Fyslân van 27 februari 2023. Foto: Timo Jepkema, Omrop Fryslân.

Nijsberjocht op Omrop Fryslan.

De restauratie van de Hantumermolen is bijna klaar. Afgelopen donderdag 16 februari werd de houten vijzel of schroef door werknemers van Molenbouwer Jellema uit Burdaard terug getakeld in de schroefbak. Zo kan deze poldermolen binnenkort weer doen, waar hij in 1880 voor gebouwd werd: water uit het Hantumerleech malen.

De stoere poldermolen onder Hantum is eigendom van de Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân en heeft langer dan een jaar stilgestaan. In die periode werd in de werkplaats van Jellema in Burdaard niet alleen een nieuwe schroef gemaakt, maar is de molenromp en kap opnieuw met riet gedekt en werd het gevlucht (de wieken) en alle houtwerk geschilderd. Werkzaamheden en onderhoud waar niet alleen veel arbeidsuren, maar ook de nodige kosten aan vastzitten. Gelukkig is de Hantumermolen een Rijksmonument, zodat een groot deel van dat geld – in totaal zo’n € 125.000 – bijgedragen wordt door het rijk, de provincie Fryslân en de gemeente Noardeast-Fryslân. Het overige deel van de kosten – nog zo’n 35 % – werd door de Stichting bijeengezocht bij stichtingen en fondsen. Zo kreeg het stichtingsbestuur een bijdrage van de Meindersma-Sybenga Stichting, het Hendrik Muller fonds, het Prins Bernhard Cultuurfonds, de Stichting TBI Fundatie, de Van Heloma Stichting, de Stichting Juckema Sideriusfonds, de Stichting Bouwcultuurfonds Friesland, het Dinamo Fonds en natuurlijk het Molenfonds van De Hollandsche Molen, waardoor de Hantumermolen er nu weer prachtig en – nog belangrijker – maalvaardig bij staat.

De oude schroef ligt nog op de mûnepôle naast de molen, zodat goed kan worden bekeken wat voor kunstwerk zo’n houten vijzel met twee gangen eigenlijk is. De Hantumermolen wordt bemalen door vrijwillig-molenaar Marijn van Tilburg uit Dokkum en als de molenwieken straks weer vrolijk hun rondes maken, bent u van harte welkom om een kijkje te nemen.

De restauratie van molen De Hoop in Dokkum vordert. Hierbij de link naar het nieuwsbericht op RTV NOF van 3 februari 2023. Zie dit nieuwsbericht op RTV NOF met informatie over de voortgang van de restauratie.

De onlangs gefuseerde en doorgestarte Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân is volop bezig met restauraties aan haar monumenten. In Dokkum en Hantum worden de molens gerestaureerd en in Eanjum zal binnenkort ‘groot onderhoud’ plaatsvinden. De werkzaamheden gaan zeker tot begin 2023 duren.

Molen De Hoop voorlopig ‘peperbus’
Afgelopen vrijdag 30 september was het al vroeg een drukte van belang bij korenmolen ‘De Hoop’ op het Zuiderbolwerk in Dokkum. Een grote kraanauto van KTF uit Harlingen tilde eerst de schoren en staartbalk van de molen, waarna de buiten- en binnenroede gestreken werden. (Een molenaar spreekt altijd over twee roeden en niet over vier wieken). Met name de oude buitenroede (die vooraan in de askop gestoken zit) is een bijzonder exemplaar. Het is een meer dan 100 jaar oude ‘Potroede’ uit 1889! De gebroeders Pot uit Elshout aan de Kinderdijk waren destijds de eersten die ijzeren roeden konden maken door metalen platen aan elkaar te klinken. Deze roeden hielden het vaak meer dan honderd jaar vol, maar vele exemplaren zijn ondertussen vervangen door nieuwere stalen exemplaren. Het stichtingsbestuur zou de 133 jaar oude roede met productienummer 1558 graag willen behouden en straalbedrijf Van der Wal in Boazum gaat bekijken of de roede te restaureren is. De firma Vaags in Aalten gaat het ijzerwerk van de roede herstellen. Daarvoor werd de bijzondere molenwiek met een speciale ‘transporter’ naar de Woudpoort gereden en op een klaarstaande vrachtauto getild.

Ondertussen was bij de molen alles in gereedheid gebracht om de molenkap van de romp te tillen. Deze kap, met een gewicht van ruim 11.000 kilogram zonder de wieken en staart, is achter de molen getakeld, waar rietdekkers hem de komende weken van een nieuwe rietlaag kunnen voorzien. Op deze manier kan de stichting besparen op hoge steigerbouwkosten. Voorlopig heeft molen ‘De Hoop’ daarom een noodkap, waardoor hij er als een zogenaamde ‘peperbus’ of ‘doofpot’ uitziet. De werkzaamheden zullen tot begin 2023 duren, hoewel veel reparaties, zoals herstel van de stalen roede, in werkplaatsen elders moeten plaatsvinden. Het werk wordt uitgevoerd door ‘De Molenmakers’ van bouwbedrijf Hiemstra uit Tzumarum.

De restauratie van korenmolen ‘De Hoop’ kost in totaal zo’n 150.000 euro (exclusief BTW), mogelijk door bijdragen van Provincie Fryslân, Gemeente Noardeast-Fryslân en het Molenfonds (van De Hollandsche Molen) en diverse fondsen en instanties die door het stichtingsbestuur werden aangeschreven, zoals het Prins Bernard Cultuurfonds, de Stichting TBI fundatie, de Meindersma-Sybenga Stichting en het Hendrik Mullerfonds, de Stichting Zabawas, het Dinamofonds en het Bouwcultuurfonds. Zij zegden allemaal financiële steun toe voor dit project. Het Dokkumer Stadsfonds maakt het mogelijk de verlichting straks te vervangen door LED-verlichting.

Molen Hantumerleeg in nieuw jasje
Ook bij de Hantumermolen is al enige tijd drukte en activiteit. De molenmakers van Jellema uit Burdaard hebben een nieuwe schroef gemaakt voor deze stoere poldermolen, die bovendien van een nieuwe rietbedekking en verflaag wordt voorzien. Ondertussen is de rietdekker al begonnen met de werkzaamheden aan de kap van de molen, in dit geval wel vanaf een steiger rond de molen. Ook de kosten van deze restauratie – ruim 125.000 euro (exclusief BTW) – worden betaald door rijk, provincie en gemeente, aangevuld door bijdragen van diverse fondsen.

Op woensdag 21 september bracht een ruime vertegenwoordiging van de gemeenteraad van Noardeast-Fryslân in het kader van ‘It Poadium’ een bezoek aan de koren- en pelmolen Zeldenrust op het Baantjebolwerk te Dokkum. Hier werden de raadsleden ontvangen door het bestuur van de Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân en een drietal vrijwillige molenaars van de stichting.

Nasjonaal erfgoed: in saak fan regionaal belang!
Stichtingsvoorzitter Henk van der Veen gaf een presentatie over het werk van de stichting onder de titel: ‘Nasjonaal erfgoed: in saak fan regionaal belang!’ De stichting is trots op haar rijksmonumenten: 28 kerktorens en 7 windmolens en slaagt erin om deze in een goede conditie te houden met behulp van financiële bijdragen van de gemeente, het rijk, de provincie en diverse fondsen.
In de presentatie werd ook stilgestaan bij het belang van een gemeentelijke monumentenlijst. Naast de vele rijksmonumenten zijn er in de gemeente tal van bijzondere bouwwerken, die het behouden waard zijn, maar niet aan de criteria van een rijksmonument voldoen: hiervoor kan plaatsing op een gemeentelijk monumentenlijst van groot belang zijn. De oproep aan de raadsleden was dan ook om hier zo spoedig mogelijk in te voorzien.

Gedachtewisseling en rondleiding
Er was naar aanleiding van de gestelde vragen een levendige gedachtewisseling met de raadsleden over het belang en het behoud van monumenten in onze gemeente, waarbij duidelijk werd dat de stichting haar zaken goed voor elkaar heeft en vol plannen zit voor het in stand houden van onze regionale monumenten.

Hierna volgde een rondleiding door de molen. De aanwezige molenaars namen de raadsleden mee tot boven in de kap van de molen en vertelden wetenswaardige zaken over de molen en het werk van de molenaar. De raadsleden waren zichtbaar onder de indruk van dit prachtige, 160 jaar oude monument.

Restauratie molen De Hoop in Dokkum
Ondertussen gaan de werkzaamheden van de stichting aan andere monumenten volop door: in Hantum staat de Hantumermolen in de steigers omdat deze een nieuwe rietbedekking krijgt, in Wânswert wordt druk gewerkt aan het herstel van de net overgedragen kerktoren en in Dokkum worden voorbereidingen getroffen voor de restauratie van korenmolen ‘De Hoop’. Binnenkort worden de roeden (wieken) gestreken voor herstelwerkzaamheden en wordt de kap van de molen getild voor een nieuwe rietbedekking. Zolang krijgt de molen een noodkap, waardoor hij er als een zogenaamde ‘peperbus’ uitziet. De werkzaamheden zullen tot begin 2023 duren, hoewel veel reparaties, zoals herstel van de stalen roeden, ook in de werkplaats van de molenmakers moeten plaatsvinden.

Persbericht  Nieuwe Dockumer Courant 17 augustus 2022 - Waaksens

Jannum, 9 september 2022 

Monumenten Ferwerderadiel overgedragen aan Stichting Monumentenbehoud NEF 

JANNUM - Vrijdagmiddag 9 september zijn door het voormalige bestuur van de Stichting Monumentenzorg Ferwerderadiel de kerk van Jannum en de toren van Wânswert overgedragen. Het bestuur van de stichting wilde stoppen met haar werkzaamheden en zocht in het voorjaar van 2022 via wethouder Fedde Breeuwsma naar een oplossing. De Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân werd bereid gevonden om voortaan zorg te dragen voor de monumenten. Notariskantoor Hellema zorgde na een periode van overleg en onderzoek tussen de beide stichtingen en de gemeente voor de voorbereidingen van een fusie en die kon vrijdagmiddag in het kerkje van Jannum worden ondertekend. 

Onderhoudsplannen 

De restauratie van de toren en het uurwerk van Wânswert is direct gestart. De steiger staat en het uurwerk is inmiddels gedemonteerd. De restauratie van de kerk in Jannum start later. Er zijn eerder al voorbereidingen gestart door de Stichting Monumentenzorg, de gemeente en het Steunpunt Monumentenzorg Fryslân voor het noodzakelijke onderhoud aan het kerkje in Jannum. Daarna worden er ook meerjaren onderhoudsplannen opgesteld voor zowel de toren in Wânswert en de kerk in Jannum. Daarna wordt het onderhoud ook opgenomen in de jaarlijkse onderhoudsplanningen van de Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân. Voor het gebruik van de kerk in Jannum worden binnenkort afspraken gemaakt het het Fries Museum voor het gebruik van de kerk als expositieruimte. De stichting Monumentenzorg Ferweradiel heeft de eigenaren van een fiks aantal monumenten in voormalig Ferwerderadiel bijdragen gegeven voor de instandhouding van hun monumenten en ook aan een aantal activiteitencommissies in een aantal dorpen. 

Fusie

De Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân is in 2022 na de gemeentelijke fusie ontstaan uit de in 1993 opgerichte Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel. Daar komt nu dus de Stichting Monumentenzorg Ferwerderadiel bij. Met de nieuwe monumenten heeft de stichting straks een kerk, 27 kerktorens en 7 windmolens in beheer. Met het huidige onderhoudsprogramma wordt voorkomen dat de monumenten in verval raken. 

Foto: Marit Anker

Op de foto van links naar rechts: 

Jan van Asperen, Henny Vlasma, Henk vd Veen, notaris Sijtze Hellema, Wynette Themmen, WiegerZoodsma en wethouder Aant Jelle Soepboer.

In en op molen de Zeldenrust in Dokkum vond donderdagochtend 7 april 2022 een instructiemorgen plaats voor molenaars van de stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân. De stichting kreeg van de firma Raadsma in Dokkum gratis valbeveiligingssets gesponsord voor de zeven windmolens die de Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân beheert. De sets zijn bestemd voor (langdurige) werkzaamheden op de molen boven de tweeëneenhalve meter hoogte.

Instructies

Een vertegenwoordiger van de leverancier Delta Plus gaf de molenaars instructie en uitleg geven over het gebruik van deze valbeveiliging. Ook vragen over het wel en wanneer niet dragen en hoe de sets gebruikt horen te worden werden beantwoord. De vrijwillige molenaars moeten regelmatig werkzaamheden op hoogte uitvoeren, bijvoorbeeld bij het opleggen van de zeilen op een molenwiek of bij reparaties aan het gevlucht of de molenromp. Soms klimt een molenaar even snel – en niet gezekerd – in de wiek, maar het stichtingsbestuur is zuinig op haar vrijwilligers en ging na informatie uit de Molenadviesraad op zoek naar professionele en betrouwbare valbeveiliging voor alle vrijwilligers.

Nieuwe molenaars

De Stichting Monumentenbehoud Noardeast-Fryslân prijst zich gelukkig dat zij tijdens deze instructieochtend twee nieuwe molenaars kon verwelkomen, die onlangs zijn geslaagd voor hun opleiding bij het Gild Fryske Mounders. Jan van Vulpen uit Oostmahorn en Bate Boschma uit De Westereen volgden hun molenaarsopleiding bij leermeester Sije Hoekstra in Holwert en Marrum. Jan zal de poldermolen De Gans in Iezumasyl onder zijn hoede nemen en Bate komt de molenaarsploeg van de Zeldenrust in Dokkum versterken. De nieuwe molenaars kregen als welkom door stichtingsvoorzitter Henk van der Veen het molenaarsreglement en een ‘molenaarsdrankje’ overhandigd.

Afgelopen dinsdag 25 januari is de restauratie van de Hantumermolen bij Hantum van start gegaan met het verwijderen van de houten schroef door werknemers van Molenbouwer Jellema uit Burdaard.

Onlangs overleed Oane Visser, jarenlang de vaste molenaar van het Hantumerleeg, en stonden de molens in Noardeast-Fryslân een week lang in de rouwstand; Oane kon het lichten van de oude vijzel net niet meer meemaken. Onder toeziend oog van zijn opvolger Marijn van Tilburg en vertegenwoordigers van de Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel – de eigenaar van deze poldermolen – werd de houten vijzel na de nodige voorbereidingen zonder problemen met een telescoopkraan uit de schroefbak getakeld.

Daardoor werd meteen zichtbaar wat al eerder geconstateerd was, namelijk dat de schroef in slechte conditie verkeerd. De oude schroef is naast de molen gelegd, zodat hij verder kan worden ontmanteld en het ijzerwerk en de ijzeren askop kan worden verwijderd voor hergebruik. In de werkplaats van Jellema in Burdaard wordt de komende periode weer een nieuwe schroef opgebouwd.

Behalve een nieuwe vijzel zal de vijzelbak en metselwerk gerestaureerd worden en zal het rietwerk van de Hantumermolen de komende zomer opnieuw gedekt worden, zodat de Hantumermolen er binnenkort weer prachtig bij staat.

Voor de tweede keer in vrij korte tijd staan de molens van de Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel in de gemeente Noardeast-Fryslân in de rouwstand. Nadat wij vorig jaar collega-molenaar Karel Jongsma verloren, overleed aan het begin van dit nieuwe jaar na een ernstige ziekte Oane Visser. Hij werd 77 jaar.

Nog niet zo lang geleden kreeg het verhaal van Oane Visser een plek in het ‘Groot Fries Molenboek’. Het interview ‘Als er water is, moet er gemalen worden’ met de zoon van de laatste watermolenaar van het Hantumerleeg vond al plaats in 2012.

Oane Visser werd geboren in 1944 als oudste zoon van poldermolenaar Dirk Visser en Geertruide Helder. Oane kwam als kleine jongen van vier op de mounepôle, die toen alleen te bereiken was via een smal voetpad door de weilanden vanaf Hantum.

Zijn vader was tot 1973 nog regelmatig op de molen te vinden, maar na de restauratie in ruilverkavelingverband in 1978 werd de molen vooral bemalen door zoon Oane als ‘vrijwillig’ molenaar. Oane was na de overdracht van de Hantumer molen aan de Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel ook als ‘banenpooler’ in dienst van de stichting en knapte tal van karweitjes op in de Noordoost-Friese molens. Zijn timmerwerk in de vorm van onder andere veiligheidshekken, luiken en deuren was altijd voorzien van fraai afgewerkte randen en lijstjes en is nog op al onze molens te vinden. Oane Visser was een op-en-top mûne-man.

Maar Oane was ook een eigenzinnig en markant mens. Zijn uitspraken en stellingnames gingen meestal in tegen de gevestigde orde of de algemene opvatting. Zijn standpunten werden altijd deskundig onderbouwd, maar echt open voor andere meningen stond hij niet altijd. Ook op het internet wist hij zijn weg goed te vinden. Een koppige Fries in hart en nieren, met het Frysk dat hij schreef nog in de oude ‘stavering’.

Zo was Oane Visser een molenaar die het liefst rustig zijn eigen gang ging, ook op ‘zijn’ Hantumermolen in het Hantumerleeg. Een markant molenaar is niet meer. Wij wensen zijn familie en kinderen alle sterkte toe met het verlies van een bijzonder mens.

Met het plaatsen van een overspanningsbeveiliging (OVA) in de meterkasten van onze molens zijn de molens weer beter beveiligd tegen een blikseminslag of te veel spanning op de elektrische installaties.  

Deze overspanningsbeveiligingen zijn gekoppeld aan de al aanwezige bliksembeveiliging. Het te veel aan spanning wordt via de aardepen van de bliksembeveiliging veilig en snel afgevoerd naar de grond (aarde).

Bliksem kan direct op de molen inslaan of indirect op bijvoorbeeld een boom of lantaarnpaal waarbij dan een te hoge spanning via de stroomkabel in de grond binnenkomt in de meterkast.

De OVA moet voorkomen dat bij een blikseminslag de elektrische installatie beschadigd raakt. Denk aan stroomkabels, lampen, elektrische apparaten etc.

Veel mensen kennen wel iemand waarbij in een woning of straat meerdere elektrische toestellen gelijktijdig defect zijn geraakt door een onbekende reden. Vaak is dit dan na een blikseminslag in de buurt zonder dat je direct weet of dat door een blikseminslag is ontstaan. Foto Wietze Jelsma.

De toren naast de Mariakerk in Foudgum is afgelopen week weer opgeleverd na een periode van onderhoud. In opdracht van de Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel werkte Bouwbedrijf Van der Werff uit Dokkum aan het de toren. De afgelopen tijd stond de kerktoren aan het Piet Paaltjenspad in het dorp in de steigers. Na het geplande onderhoud aan onder ander het dak, schilderwerk en ventilatie is de toren weer in volle glorie te zien. 

Ventilatiegaten
Tijdens het onderhoud werd het dak in zijn geheel nagekeken en waar nodig hersteld. Soms waren panhaken aan vervanging toe en enkele schurftige pannen werden vervangen. Ook de pannen die niet meer goed pasten werden door andere exemplaren vervangen door Bouwbedrijf Van der Werff. Het voegwerk werd hersteld en het schilderwerk van de houten en ijzeren delen van de toren werd gedaan. Verder werden er nieuwe ventilatiegaten in de toren aangebracht. Op die manier wordt voorkomen dat er bij extreme weersomstandigheden vochtproblemen in de toren ontstaan.  

Toren bleef overeind 
In Foudgum besloot men in het verleden om de Mariakerk af te breken, maar de toren te laten staan. De laatgotische kerk werd begin 1800 afgebroken en in 1808 vervangen door een nieuwe - de huidige - kerk. De toren is zeer waarschijnlijk eind 12e eeuw opgericht en nadien regelmatig herbouwd, verhoogd en aangepast.  Een van de bekendste predikanten die de hervormde gemeente van Foudgum heeft gediend is François Haverschmidt (1835-1894), onder het pseudoniem van Piet Paaltjens schreef hij gedichten. 

Onderhoud
Gemiddeld eens in de zes jaar krijgen de 26 kerktorens van de SMD in de voormalige gemeente Dongeradeel een onderhoudsbeurt. Het Rijk, de Provincie en met name de Gemeente Noardeast-Fryslân financieren grotendeels dit groot onderhoud. De toren in Foudgum was na de bouwvak aan de beurt. Deze toren is in eigendom van de stichting monumentenbehoud Dongeradeel, die in 1993 werd opgericht. In het verleden nam deze stichting het beheer van 26 kerktorens en 7 molens van de toenmalige gemeente Dongeradeel over. Er werd gekozen voor een zelfstandige stichting, zodat er daadkrachtig kon worden opgetreden. De kerktorens en molens verkeerden soms in slechte staat en in een enkel geval moest zelfs worden gevreesd dat het landschap een eeuwenlang kenmerkend oriëntatiepunt zou kwijtraken. Met het huidige onderhoudsprogramma wordt dat voorkomen. 

Ingwierrum – De toren bij de kerk in Ingwierrum is weer uit de steigers nadat deze werd onderhouden afgelopen tijd. Bouwbedrijf Dijkstra de Graaf uit Ingwierrum voerde in opdracht van de stichting Monumentenbehoud Dongeradeel het onderhoud uit. Er werd gezorgd voor het herstel van voeg- en metselwerk, het herstel, behandelen en schilderen van ijzeren onderdelen en houtwerk en het nakijken en herstellen van de pannendaken. 

Baken
De toren in Engierum diende lange tijd als een baken en vuurtoren voor de zeevaart: Ingwierrum lag toen aan de Lauwerszee.  Die functie heeft de toren inmiddels niet meer. Nadat de oude kerk rond 1725 was afgebroken werd in 1746 een nieuwe kerk gebouwd door Lieuwe Jelles. De nieuwe kerk werd tegen de bestaande middeleeuwse toren, die was blijven staan, aangebouwd. De toren dateert uit de 13e eeuw. De kerk staat op een terp en wordt omringd door een kerkhof. Doordat de nieuwbouw van de kerk in verhouding met de toren nogal groot uitviel lijkt de toren laag. 

Twee eigenaren
De toren is in eigendom van de Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel, die in 1993 werd opgericht. Uiteindelijk nam deze stichting het beheer van 26 kerktorens en 7 molens van de toenmalige gemeente Dongeradeel over. Alle kerktorens werden in 1798 door een wet van Napoleon eigendom van de burgerlijke overheid. Dat is ook in Ingwierrum het geval. De torens konden een militaire functie vervullen als uitkijkpost. En bij calamiteiten, zoals hoog water, was de toren een hoge, droge schuilplaats. Hierdoor komt het dat de toren en de kerk twee eigenaren hebben. Gemiddeld eens in de zes jaar krijgen de 26 kerktorens van de SMD in de voormalige gemeente Dongeradeel een onderhoudsbeurt. Het Rijk, de Provincie en met name de Gemeente Noardeast-Fryslân financieren grotendeels dit groot onderhoud.
 

Bijdrage van A.S. Talma Stichting

Het groot onderhoud aan de kerktoren van Ingwierrum kon mede worden gedaan door een subsidie van de A.S. Talma Stichting. Die besloot onlangs om de Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel een subsidiebedrag van €5.000,- toe te kennen voor het groot onderhoud van de kerktoren van Ingwierrum. In het verleden heeft deze stichting ook financieel bijgedragen aan het onderhoud van de drie grafstenen van de Talma familie en aan de restauratie van het orgel van de kerk van Ingwierrum. 

BRANTGUM – Woensdagmiddag 21 juli werd de kerktoren bij de Hervormde Kerk van Brantgum weer opgeleverd na een periode van onderhoud. De toren stond de afgelopen tijd in de steigers om zo te kunnen werken aan het reguliere onderhoud. Bouwbedrijf van der Werff uit Dokkum stortte zich op het herstel van voeg- en metselwerk, het herstel, behandelen en schilderen van ijzeren onderdelen en houtwerk en het herstellen van het leiendak van de torenspits. Ook de windhaan is weer voorzien van 24-karaats dubbel torengoud en wordt binnenkort ook weer teruggeplaatst.  

Eerste toren 
De toren in Brantgum was de eerste toren die in eigendom kwam van de stichting monumentenbehoud Dongeradeel, die in 1993 werd opgericht. Uiteindelijk nam deze stichting het beheer van 26 kerktorens en 7 molens van de toenmalige gemeente Dongeradeel over. Er werd gekozen voor een zelfstandige stichting, zodat er daadkrachtig kon worden opgetreden. De kerktorens en molens verkeerden soms in slechte staat en in een enkel geval moest zelfs worden gevreesd dat het landschap een eeuwenlang kenmerkend oriëntatiepunt zou kwijtraken. Dat kon worden voorkomen en woensdagmiddag konden bestuurslid Ab van der Veen, bouwkundige Willem de Graaf en aannemer Doede van der Werff concluderen dat de toren weer jaren meekan. 

Uit 1876
De huidige, spitse toren bij de kerk werd rond 1876 gebouwd, toen de Hervormde kerk ingrijpend werd vertimmerd. Alle kerktorens werden in 1798 door een wet van Napoleon eigendom van de burgerlijke overheid. Dat is ook in Brantgum het geval. De torens konden een militaire functie vervullen als uitkijkpost. En bij calamiteiten, zoals hoog water, was de toren een hoge, droge schuilplaats. Hierdoor komt het dat de toren en de kerk twee eigenaren hebben. De Hervormde kerk van Brantgum ligt op een relatief vrij hoge grotendeels afgegraven terp. De oudste bouw dateert uit de 12e eeuw. Bij de laatste restauratie van 1973 werden veel "verbeteringen" uit de vorige eeuw weer ongedaan gemaakt, waarbij onder andere de bepleistering aan de buitenzijde weer werd verwijderd. 

Onderhoud
Gemiddeld eens in de zes jaar krijgen de 26 kerktorens van de SMD in de voormalige gemeente Dongeradeel een onderhoudsbeurt. Het Rijk, de Provincie en met name de Gemeente Noardeast-Fryslân financieren grotendeels dit groot onderhoud. Bestuurslid Ab van der Veen zorgt als vrijwilliger van de stichting Monumentenbehoud Dongeradeel voor de aansturing van het onderhoud. “Dat doen we samen met professionals”, vertelt hij. “Sinds een jaar of drie maken we daarbij gebruik van de expertise van Willem de Graaf. Zulke mannen zijn voor ons wel echt nodig, die kennen ook de historie”. Van der Veen begon zelf vier jaar terug met zijn bestuursfunctie en dat bevalt hem goed. “Ik heb net weer voor vier jaar bijgetekend”, aldus de voormalige architect/ontwerper uit Dokkum. 

Molen De Gans staat er weer tip-top bij in de Guozzepolder van Iezumasyl onder Eanjum.

Ganzinga Schilderwerken heeft de molen geschilderd. Met dank aan Bauke Buwalda voor de foto’s.

Dit jaar zijn er drie molens van de stichting door Vitesse Schoonmaakbedrijf uit Dokkum grondig gereinigd. Dit maakt het aanzien van de molen extra mooi, als een parel voor de omgeving. Het is een hele klus geweest voor de mensen van Vitesse. Voor de Ropta was zelfs een extra grote hoogwerker nodig om overal goed bij te kunnen komen. Eerder dit jaar zijn molen Zeldenrust in Dokkum en de Hantumermolen al schoon gemaakt. Achterliggende doel is dat hierdoor het kostbare schilderwerk ook langer mee kan.  

Korenmolen De Hoop viert vandaag, 1 augustus 2019 zijn 170-ste verjaardag. Hoewel deze hoogbejaarde wiekendrager allang met pensioen is, draaien zijn wieken nog regelmatig hun rondjes dankzij een groepje vrijwillige molenaars. De vrijwillige molenaars van korenmolen De Hoop: v.l.n.r. Warner B. Banga, Wietze Dijkstra, Hilko Hofstra en Sikko Hoekstra. Jan Holtkamp ontbreekt. (Foto: Marit Anker). Een terugblik op 170 jaar leven-van-de-wind: Klik hier voor het volledige artikel op In-Dokkum.nl

Voor de buurtbewoners rond om de beide monumentale Dokkumer molens is een nieuwsbulletin samengesteld.

Klik hier om deze online te lezen.

Donderdag 3 december 2015 is het volledig gerestaureerde achtkant van molen de Meermin op de fundamenten geplaatst. Op het terrein van museum de Sukerei te Damwald is voorzien in een maalgang met duiker voor de overloop van het wandelpad door het museum terrein. Het bestuur van Stichting Monumentenbehoud was hierbij aanwezig en mocht met trots deze gebeurtenis aanschouwen. SMD heeft de molen aan de Sukerei overgedragen om een bijdrage te leveren aan het educatieve en historische karakter van dit project.

In de week dat de Minister van Cultuur het vak van molenaar nomineerde voor de Unescolijst voor Immaterieel Erfgoed, verwelkomde de Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel twee nieuwe molenaars. Op de stelling van de in 1836 gebouwde koren- en pelmolen Ropta in Mitselwier en  in aanwezigheid van bijna alle molenaars , leermeester Sije Hoekstra en  het voltallige bestuur kregen Henny Vlasma en Leo Daane het molenaarsreglement en een bos bloemen  uit handen van voorzitter Bart Korvemaker van de erfgoedstichting. Die noemde de uitbreiding van het bestand van vrijwillige molenaars een aanwinst en wenste hen veel succes en plezier met deze mooie hobby.  Niet alleen is een draaiende molen nauw verbonden met het Friese landschap en geschiedenis; het draaien van de molen is noodzakelijk voor het behoud van het molenmechaniek.

De op handen zijnde internationale erkenning van dit oer-Hollandse ambacht  en het feit dat hiermee de eerste vrouwelijke molenaar voor de stichting actief is, draagt hopelijk bij aan nog meer interesse voor dit vak.

Voor 2015 staat het onderhoud aan de kerktorens te Brantgum, Foudgum, Ingwierrum en Wetsens
(overhuiving) op de planning. Momenteel staan de torens van Brantgum, Ingwierrum en Wetsens in
de steigers. Foudgum volgt later nog dit jaar. Het onderhoud betreft in hoofdzaak het herstel van
metsel- en voegwerk, het conserveren van de balkankers en het schilderwerk aan de torens.
De werkzaamheden worden in het najaar afgerond. De in restauratie gespecialiseerde
bouwbedrijven Dijkstra De Graaf uit Ingwierrum en Van der Werff uit Dokkum voeren het onderhoud
uit.

De kerktoren van Wierum heeft zijn gouden vissersschip weer terug.

Het schip komt uit 1840, en is na de storm in oktober verwijderd van de toren, het schip was krom gewaaid. Donderdagochtend 27-3-2014 kwamen bouwbedrijf Van der Werf uit Dokkum en kraanbedrijf Vrieswijk het schip weer terug plaatsen, ook een gedeelte van de toren is gerenoveerd. De totale kosten worden geschat op zo’n 10.000 euro. 

Stichting Monumentenzorg Dongeradeel noemt het schip uniek, omdat de meeste kerken een haan op de toren hebben

Onder toeziend oog van zijn leermeester Sije Hoekstra, kreeg Auke Bijlsma uit handen van vicevoorzitter Henni van Asten van Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel officieel het molenaarsreglement uitgereikt. Bijlsma uit Buitenpost is daarmee, naast Jan Wüst en Henk Kingma, één van de vaste vrijwillige molenaars op koren- en pelmolen De Eendragt uit 1889, die met zijn 9 meter hoge stelling en 6 zolders de hoogste molen is in Dongeradeel.

Er waren natuurlijk ook bloemen voor de nieuwe molenaar, die vorige week zijn examen met goed gevolg aflegde bij het Gild Fryske Mounders. De opleiding tot vrijwillig molenaar duurt anderhalf tot twee jaar. Bijna elke zaterdagmorgen zijn de aspirant molenaars in touw met het leren bedienen van de molen in weer en wind en krijgen zij onderricht in de noodzakelijke theorie over veiligheid, kennis van het weer, constructie en de geschiedenis van de molen.

‘Om het cultureel erfgoed als molens goed te behouden, moeten deze regelmatig draaien en daarvoor hebben wij molenaars nodig’, aldus collega –molenaar op Zeldenrust in Dokkum en bestuurslid Karel Jongsma. Het bestuur van de Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel is dan ook blij met de nieuwe molenaar.

Na een periode van afwezigheid, heeft de haan vrijdagochtend 28-10-2013 zijn terugkeer gemaakt op de kerktoren in Eanjum. De haan is teruggeplaatst door Sije Hoekstra van Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel.

De kerktoren van de St. Michaëlkerk in Eanjum is afgelopen september onder handen genomen door bouwbedrijf Dijkstra de Graaf uit Ingwierrum. Het restauratiewerk bestond uit het vervangen van enkele ankers en door schimmel aangetaste hoekstukken in het balkhout onder de dakgoot van de toren.

Wethouder Pytsje de Graaf benadrukte het nut van dit cultureel erfgoed: ''Een ieder die door Dongeradeel rijdt, zal herkenbaar voor elk dorp of stad een toren of molen vinden. Ieder monument met een eigen verhaal. Omdat ze al jaren het landschap bepalen is er na verloop van tijd onderhoud nodig om deze 'bakens' van het land in goede staat te houden.”

Deze dag was extra feestelijk omdat Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel haar 20-jarig bestaan vierde.

De zelfzwichting van molens De Hoop en Zeldenrust Dokkum is opnieuw gesteld en gesmeerd, zodat de Ten Have kleppen weer naar behoren functioneren. Deze mechanische en automatische inrichting zorgt er voor dat de molens regelmatiger lopen. In Zeldenrust worden de maalstenen opnieuw gesteld en gebild, waardoor binnenkort weer volwaardig kan worden gemalen. Ook de nog resterende pelsteen wordt weer na 70 jaar bedrijfsklaar gemaakt.

De molen Zeldenrust Dokkum is bezocht door Christine Latour en Winfried Bückmann, twee muzikanten die spontaan een concert in de molen gaven. 

Het bijzondere van de roeden (wieken) is dat het zogenaamde Potroeden zijn: gemaakt van ijzer, niet gelast, maar aan elkaar vast geklonken. Dergelijke roeden zijn vaak wel honderd jaar oud. Vroeger zou men ze vervangen door gelaste roeden wanneer ze minder van kwaliteit werden, maar tegenwoordig ziet men ook de waarde van deze speciale roeden in en wordt geprobeerd ze voor de toekomst te behouden. Beide roeden van 22 meter lengte, worden gerestaureerd en voorzien van nieuw hekwerk (het houtwerk aan de roeden).

De restauratie bestaat uit het verwijderen van slechte delen en het opnieuw klinken met nieuwe stalen delen. De roeden worden van binnen en buiten voorzien van een nieuwe coating, en het hekwerk wordt geheel vervangen. Dit zeer specialistische werk vergt flink wat tijd, waardoor de molen naar verwachting van de eigenaar, Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel, tot aan de zomervakanties het zonder wieken zal moeten doen. Daarna zal deze hoogste stellingmolen van de gemeente Dongeradeel het beeld van Eanjum en omgeving weer in volle pracht domineren.

Foto's: Everdina Boersma

Opbouw van de nieuwe stelling van molen Zeldenrust te Dokkum.

Afbraak stelling Zeldenrust en voortgang opbouw nieuwe stelling.

De 2e fase van de restauratie Zeldenrust is in volle gang gezet. Hieronder volgt een korte impressie van het voegwerk en de voortgang van de nieuwe stelling. Wij houden u uiteraard op de hoogte van alle voortgang met betrekking tot de restauratie. Blijft u de website in de gaten houden.

Een molenaar is afhankelijk van de wind: zonder wind kan er niet gemalen worden. Dus als het waait, moet je aan het werk! De Dokkumer molenaar Albert Willems Banga riep desnoods midden in de nacht zijn knechten uit bed met de woorden: “Jim mutte komme: ut waait!”

Het is een oproep uit een vervlogen tijd die slechts nog in stand gehouden wordt door herinneringen en monumentale windmolens, die ons handen vol geld kosten. Wat is hun waarde en waarom mag het erfgoed uit dit roemruchte verleden, dat zo typerend is voor de Nederlanden, niet verloren gaan?

Vrijwillig molenaar en oud-bestuurslid van de stichting Monumentenbehoud Dongeradeel Warner B. Banga schreef een boek over molens en molenaars in de gemeente Dongeradeel, vol nieuwe en niet eerder gepubliceerde feiten en foto’s.

Aan dit standaardwerk over molens in de Dongeradelen is tien jaar gewerkt en het boek wordt uitgegeven door de stichting Historia Doccumensis, zodat het opnieuw een prachtig boekwerk belooft te worden. Onder meer over de belasting op het gemaal, waarover in Friesland nog niet veel gepubliceerd werd, is een interessant hoofdstuk opgenomen, terwijl van meer dan 75 molens in Dongeradeel de eigen geschiedenis beschreven wordt vol met bronmateriaal en anekdotes over de molenaars en hun gezinnen. Verder gebruikt de auteur, die ook regelmatig in de Utskoat publiceert over molens in Dongeradeel, meer dan 2000 foto’s en historische opnamen, maar ook veel sfeerbeelden uit de wereld van de molen.

Het boek is te bestellen bij stichting Historia Doccumensis, postbus 369, 9100 AJ in Dokkum of via www.historia-doccumensis.nl onder de knop ‘Publicaties’ en te verkrijgen voor € 46.50.

De noodkap is geplaatst, en de werkzaamheden aan het voegsel zijn dinsdag gestart. 

De koren- en pelmolen is nog geheel maalvaardig en wordt tegenwoordig door vrijwilligers bemand.

De stellingconstructie en de kap worden geheel vernieuwd. Ook het voegwerk van de gemetselde achtkantige onderbouw is aan vervanging toe. Deze ingrijpende restauratie wordt uitgevoerd door twee aannemers, te weten bouwbedrijf De Haan uit Dokkum voor de stelling en het metselwerk, en molenbouwer Hiemstra uit Tzumarrum voor de kap.

Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel heeft de totale kosten van 375.000 euro kunnen dekken uit subsidiegelden van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, het Prins Bernard Cultuurfonds, Provincie Fryslân, Gemeente Dongeradeel, Bankgiro Loterij, en stichting De Hollandse Molen.

Tytsy Willemsma, wethouder Monumentenzorg van de gemeente Dongeradeel, verrichtte de start van de restauratie door het bouwbord te onthullen. In haar openingswoorden onderstreepte zij nogmaals het grote belang van behoud van cultureel erfgoed.

De stelling heeft twee nieuwe schoren gekregen en het hekwerk van de stelling is aangepast aan de arbo-veiligheidseisen. Tijdens de restauratie bleek dat er scheurvorming zat in de natuurstenen pensteen. Deze is inmiddels ook vervangen. Eén van de roeden is doorgehaald (roest verwijderd en behandeld).

Op zaterdag 24 oktober heeft de Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel samen met de gemeente meegedaan aan de Nacht van de Nacht. De molens Zeldenrust en De Hoop in Dokkum waren deze nacht in het donker gehuld door de buitenverlichting geheel uit te schakelen.

De Nacht van de Nacht is bedoeld om aandacht te vragen voor de schoonheid én de functie van de duisternis, die steeds meer onder druk staan door de alsmaar toenemende verlichting. Nederland is één van de meest verlichte landen ter wereld. Die verlichting neemt jaarlijks drie tot vijf procent toe. En dat terwijl driekwart van de Nederlanders een donkerdere nacht wil en lichtvervuiling aan bijna de helft van de mensen het zicht op de sterrenhemel ontneemt. Met de Nacht van de Nacht vragen Stichting Natuur en Milieu en De Provinciale Milieufederaties aandacht voor de schoonheid én de functie van de duisternis, die steeds meer onder druk staan door de alsmaar toenemende verlichting. Een donkerder Nederland is goed voor trekvogels, nachtdieren en mensen.

Voor meer informatie over de Nacht van de Nacht kijk op www.nachtvandenacht.nl.

Voorzitter van de stichting Aukje Visser is tige wiis met deze aanwijzing. In heel Nederland zijn er maar twintig organisaties die deze titel mogen dragen. ‘’En yn hiel Fryslân binne wy twadde mei dizze titel’’, zegt Aukje. In december 2008 heeft de stichting het verzoek tot aanwijzing bij de RCE ingediend. Met deze aanwijzing wordt het een stuk eenvoudiger om rijkssubsidie aan te vragen en kun je op alle eigendommen subsidie krijgen. Tevens is de RCE van plan om met elke aangewezen organisatie overleg te voeren om maatwerk te kunnen leveren.

De aanwijzing ‘Organisatie voor Monumentenbehoud’ krijg je niet zo maar. Je moet kunnen aantonen dat je reeds jarenlang deskundige professionaliteit in huis hebt om zorg te dragen voor de instandhouding van monumenten. Daarnaast moet je minimaal 20 rijksmonumenten in bezit hebben. Ook dient de administratie goed op orde te zijn.

De Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel bestaat al weer 16 jaar en was in 1997 als eerste van Nederland betrokken bij het geclusterd aanpakken van het meerjarenonderhoud aan de kerktorens. In 2000 heeft de SMD in opdracht van de Rijksdienst een pilotproject uitgevoerd op het gebied van sprinklerinstallaties in molens. ‘’It is tige wichtig de monuminten ûnder de oandacht fan minsken te bringen’’, volgens de voorzitter. De bescherming van monumenten moet gedragen worden door de lokale bevolking. Daarom ligt de nadruk de laatste jaren de SMD steeds meer op het PR-werk. Begin dit jaar is de stichting gestart met de website www.monumentenbehouddongeradeel.nl en deze zomer is op alle zaterdagen in het zomerseizoen de molen ‘’Zeldenrust’’ in Dokkum open voor bezichtiging.

Elke zaterdagmiddag van 13.30 tot 16.30 uur is de molen Zeldenrust aan het Baantjebolwerk Dokkum opengesteld voor bezichtiging. Ervaren molenaars leiden geïnteresseerden rond op de molen en vertellen over de historie en de techniek van deze molen. De toegang is gratis. Ook op dinsdagmiddag kan men terecht voor een rondleiding.

50 Jaar Skaed en Ljocht

In de periode van 11 juli tot en met 26 juli is er tevens een fototentoonstelling in de benedenverdieping, terwijl op de eerste etage een diashow loopt. Beide met als motto: Dongeradeel. Fotoclub Skaed en Ljocht Dokkum viert dit jaar het 50-jarig bestaan en deze jubileumtentoonstelling is ter gelegenheid hiervan. De tentoonstelling is al deze dagen geopend van 13.00 tot 19.00 uur, en is eveneens gratis toegankelijk.

Uit te voeren werkzaamheden:

• Verwijderen van roestige gevelankers, schilderen en weer herplaatsen.
• Voegwerk van het metselwerk controleren en plaatselijk herstellen.
• Aangetaste houten onderdelen van kozijn en deur repareren en opnieuw schilderen.
• Door houtrot aangetaste houten muurplaten worden vervangen. (een muurplaat is horizontale balk, die rondom onderaan de spits zit en de spits koppelt aan de onderliggende constructie)
• Op de 1ste en 3de verdiepingsvloer worden enkele aangetaste vloerbalk vervangen.
• De poesters (poesters zijn dakvlakken van een torenspits waar lood op zit) zijn plaatselijk aangetast. Het lood wordt hier verwijderd om het houtwerk te herstellen.
• Voetlood vervangen (voetlood zit onder de onderste rij leien van de torenspits).
• De houten galmborden worden geschilderd.

Daarna is het nieuwe riet op het achtkant (de romp) aangebracht. De werkzaamheden zijn eind mei afgerond.

Vervangen korte spruit

Na het vervangen van het riet is de korte spruit aan de beurt. De korte spruit is een horizontale, stevige balk aan de buitenkant van de molen. De korte spruit vormt samen met de staartbalk, de lange spruit en de schoren de staartconstructie van een molen. De staartconstructie zit precies aan de achterkant van de molen. Hiermee kan de molenaar de kop met hieraan de wieken naar de wind toe draaien, zodat de molen optimale windvang heeft. De korte spruit zit aan de buitenkant van de molen en is dus onderhevig aan weer en wind. In Holwert is deze balk aan vervanging toe.

Voor de molen Zeldenrust is een bedrag van €14.000 beschikbaar , en voor de Eendragt te Eanjum een bedrag van €8.000. 

Het Prins Bernard Cultuurfonds ondersteund projecten op het gebied van cultuur en natuurbehoud in Nederland door middel van financiële bijdragen, opdrachten, prijzen en beurzen. Het werkterrein is: podiumkunsten, beeldende kunst, monumentenzorg, geschiedenis en letteren en natuurbehoud. Meer informatie is beschikbaar op de website: www.natuurbehoud.nl

De subsidie is toegekend aan de eigenaar van de molens, de Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel. Voor de molen Zeldenrust” bedraagt het totale restauratiebedrag €249.000, terwijl voor De Eendragt €137.000 is becijferd. Van deze bedragen wordt nu 70% subsidie verstrekt door de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM). Verwacht wordt dat de provincie 15% bijdraagt en 5% uit fondsen komt. De laatste 10% blijft dan voor rekening van de stichting.

Maandag (30 juni) nemen bestuursleden van de stichting in Zeist de officiële beschikkingen in ontvangst. Uit de toezegging blijkt dat de Rijksdienst vertrouwen heeft in de wijze waarop de Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel de molens beheert. Van de 450 molens in Nederland die restauratie nodig hebben, krijgen er nu 80 subsidie uit deze regeling, waarvan dus twee van deze stichting. 

De Stichting Monumentenbehoud Dongeradeel beheert in de gemeente 7 molens en 26 kerktorens. Het daarvoor beschikbare budget is beperkt, maar door inzet en creativiteit van de medewerkers van de gemeente Dongeradeel, aan wie het onderhoud is uitbesteed, lukt het toch de monumenten in goede staat te houden. Het stichtingsbestuur is dan ook bijzonder ingenomen met de intensieve samenwerking met de gemeente.

Dokkum, 29 juni 2008.